تفسیر ادبیتفسیر ادبی، تفسیری مشتمل بر مباحث زبانی و ادبی قرآن ، مانند لغت، اِعراب و بلاغت می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - تقسیم کلی تفاسیر توسط ابن‌خلدون ۳ - بنیانگذار تفسیر لغات قرآن ۴ - امتیاز تفسیر ابن‌عطیه ۵ - دیدگاه ابن‌انباری در استدلال به لغت و شعر عرب ۶ - مخالفت با استشهاد از شعر ۷ - ادامه شیوه ابن‌عباس ۸ - آثار تألیف شده درباره مسائل لغوی قرآن کریم ۹ - استشهاد از آیات قرآن ۱۰ - دیدگاه حکیم تِرمِذی درباره تفسیر لغات ۱۱ - تقسیم واژگان قرآن توسط ابوحیّان غرناطی ۱۲ - دیدگاه عبدالقاهر جرجانی درباره تعداد واژه‌های غریب در قرآن ۱۳ - تألیفات در زمینه غریب‌القرآن ۱۴ - مهمترین مؤلف غریب‌القرآن ۱۵ - روش راغب اصفهانی در تفسیر واژگان غریب القرآن ۱۶ - معیار بودن روش ابن‌عباس در سده دوم ۱۷ - عنوان دیگر غریب القرآن ۱۸ - تألیفات با عنوان معانی القرآن ۱۹ - ویژگی‌های مهم آثار مذکور ۲۰ - معانی القرآن یحیی بن زیاد فَرّاء و اثر دیگر وی ۲۱ - اثر ابوعُبَیده مَعْمَر بن مُثَنّی ۲۲ - اثر ارزشمند سده سوم ۲۳ - شروح نحوی قرآن کریم ۲۴ - قسمت اصلی تفاسیر نحوی قرآن ۲۵ - ویژگی‌های مشترک کتاب‌های اعراب‌القرآن ۲۶ - اقوال درباره تفسیر بلاغی قرآن ۲۷ - تألیفات بلاغی قرآن ۲۸ - نخستین تفسیر بلاغی قرآن کریم ۲۹ - کتاب جامع البیان فی تفسیرالقرآن ۳۰ - آثار تفسیری پس از جامع البیان ۳۱ - تفسیر الامالی و ویزگی‌های آن ۳۲ - التبیان فی تفسیرالقران ۳۳ - البسیط ۳۴ - کشف‌المشکلات ۳۵ - الکشّاف عن حَقائق غوامض‌التنزیل ۳۶ - المُحَرَّرالوَجیز فی تفسیرالکتاب‌العَزیز و ویژگی‌های آن ۳۷ - مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن و ویژگی آن ۳۷.۱ - تفسیر جوامع‌الجامع ۳۸ - تفسیر محمد بن عبدالکریم شهرستانی ۳۹ - التفسیرالکبیر و ویژگی‌های ادبی آن ۴۰ - تفسیر الجامع لاحکام‌القرآن ۴۱ - اَنوارالتَّنزیل و اَسرارالتّأویل و ویژگی‌های آن ۴۲ - تفسیر عبداللّه بن احمد نَسَفی ۴۳ - غَرائبُ القرآن و رغائب‌الفرقان و روش آن ۴۴ - البَحْرالمُحیط و ویژگی آن ۴۵ - کتاب تفسیرالقرآن ۴۶ - تفسیرالقرآن‌العظیم و روش مؤلف ۴۷ - بَصائِر ذَوِی التَّمْییزفی لَطائفِ الکتابِ العزیز و روش نگارش ۴۸ - تفسیر ارشادالعقل‌السَّلیم الی مَزایاالقرآن‌الکریم ۴۹ - تفسیر روح‌البیان و روش نگارش ۵۰ - تفسیر محمد بن علی شَوْکانی ۵۱ - تفسیر روح‌المعانی فی تفسیرالقرآن‌العظیم و ویژگی‌های ادبی آن ۵۲ - فهرست منابع ۵۳ - پانویس ۵۴ - منبع ۱ - لازمه کار مفسربسیاری از دانشمندان و مؤلفان علوم قرآنی ، تسلط بر علوم ادبی، همچون لغت و صرف و نحو و اشتقاق و علوم بلاغی را لازمه کار مفسر دانسته‌اند. [۱]
محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم‌القرآن، ج۲، ص ۱۶۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۲]
محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم‌القرآن، ج۲، ص ۱۷۳ـ۱۷۴، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۳]
محمد بن سلیمان کافیجی، کتاب‌التَیسیر فی قواعد علم التفسیر، ج۱، ص ۱۰ـ۱۱، چاپ اسماعیل جراح اوغلی، آنکارا ۱۹۷۴.
[۴]
محمد اعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص ۲۵ـ۲۶، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
۲ - تقسیم کلی تفاسیر توسط ابنخلدونابنخلدون [۵]
ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱: مقدمه، ص ۵۵۴ـ۵۵۵.
در یک تقسیم‌بندی کلی، تفاسیر را به دو گونه تقسیم کرده است: تفاسیر روایی (مبتنی بر آثار و روایات) و تفاسیر ادبی. تفسیر لغوی نوع بارزی از تفسیر ادبی است.۳ - بنیانگذار تفسیر لغات قرآندر روایاتی که از پیامبر اسلام و امامان علیهم‌السلام درباره مفاهیم آیات قرآنی نقل شده، برخی واژگان قرآن معنا و تفسیر شده است. [۶]
محمد بن مسعود عیّاشی، التفسیر، ج۳، ص ۴۸، قم ۱۴۲۱.
[۸]
محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص ۴۳۶، بیروت: دارالمعرفه.
[۹]
محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص ۴۶۴، بیروت: دارالمعرفه.
عبداللّه بن عباس (متوفی ۶۸) در تفسیر لغات قرآن پیشقدم بوده و به اشعار عرب استشهاد می‌کرده است، تا آن‌جا که او را بنیانگذار و پیشوای این شیوه از تفسیر دانسته‌اند. [۱۰]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص ۵۹ـ۶۱، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۱]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص۶۳ـ۶۴، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۲]
عمررضا کحّاله، علوم‌الدین الاسلامی، ج۱، ص۶۲، دمشق ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
[۱۳]
محمد حسین ذهبی، التفسیروالمفسرون، ج۱، ص۷۴ـ۷۶، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
از ابن‌عباس نقل کرده‌اند که می‌گفته است برای فهم معنای واژه‌های غریب قرآن به شعر عرب مراجعه می‌کند زیرا شعر، دیوانِ عرب است.او این روش را به دیگران نیز توصیه می‌کرده است. [۱۴]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم‌القرآن، ج۲، ص۶۷، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۹۶۷، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
نافع بن اَزرَق (متوفی ۶۵) پرسش‌هایی از ابن‌عباس راجع به واژگان غریب قرآن کرده و ابن‌عباس با استشهاد از اشعار عرب به آن‌ها پاسخ داده، که خود نمونه‌ای از تفسیر ادبی قرآن کریم است [۱۵]
محمد بن یزید مبرّد، الکامل، ج۳، ص۱۳۰ـ۱۳۲، چاپ ابراهیم دلجمونی ازهری، قاهره ۱۳۳۹.
[۱۶]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم‌القرآن، ج۲، ص۶۸ـ۱۰۵، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۹۶۷، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
[۱۷]
ایگناتس گولدتسیهر، مذاهب التفسیر الاسلامی، ص۹۰، ترجمه عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
[۱۸]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص۵۹ ـ۶۰، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۹]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص۶۶ـ ۶۸، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۰]
محمد حسین ذهبی، التفسیروالمفسرون، ج۱، ص۸۱ ـ۸۳، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹
[۲۱]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۲۴۳ـ۲۴۴.
مجموعه‌هایی به نام ابن‌عباس گرد آمده که محور آن‌ها مسائل لغوی قرآن کریم است.بیشتر مطالب این مجموعه‌ها شرح معانی واژگان آیات یا بیان مفاهیم تفسیری آن‌هاست.۴ - امتیاز تفسیر ابنعطیهعبداللّه بن عَطیّه (متوفی ۳۸۳) از جمله مفسرانی است که امتیاز تفسیرش در استشهاد از شعر برای درک معانی قرآن است ولی از تفسیر او مطلب چندانی باقی نمانده است. [۲۲]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص۱۰۴ـ۱۰۵، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵ - دیدگاه ابن‌انباری در استدلال به لغت و شعر عربابنانباری نیز، با استناد به روش صحابه و تابعین در استدلال به لغت و شعر عرب برای تبیین مشکلات قرآن، شیوه نحویان را در این امر، صحیح و عقیده مخالفان را باطل می‌داند. [۲۳]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع‌لاحکام‌القرآن، ج۱، جزء ۱، ص۲۴، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
۶ - مخالفت با استشهاد از شعردر مقابل، مخالفت‌هایی نیز با استشهاد از شعر برای بیان معانی کلمات قرآن، صورت گرفت با این استدلال که قرآن، برای همه چیز حجت و دلیل است و چیزی نمی‌تواند حجت برقرآن باشد [۲۴]
حسن بن محمد نظام الاعرج، تفسیرغرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج۱، ص۶، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۲۵]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم‌القرآن، ج۲، ص۶۷، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۹۶۷، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
۷ - ادامه شیوه ابنعباسشیوه ابن‌عباس را برخی شاگردانش، همچون مُجاهِد بن جَبْر، عِکْرِمه، سعید بن جُبَیْر، قَتاده بن دِعامه و ضَحّاک بن مزاحم، گسترش دادند. [۲۶]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص۶۵، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸ - آثار تألیف شده درباره مسائل لغوی قرآن کریمدر قرن دوم نیز درباره مسائل لغوی قرآن کریم پژوهش‌هایی صورت گرفت و آثاری با عناوین غریب‌القرآن، معانی القرآن، مشکل‌القرآن و مجازالقرآن تألیف شد. [۲۷]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص۸۳، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
پیشینیان این عناوین را مترادف می‌دانستند و آن‌ها را به جای یکدیگربه کار می‌بردند. ابن ندیم [۲۸]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۷.
نیز کتاب مُفَضَّل بن سَلَمَه (متوفی ح۲۹۰) را اینگونه معرفی کرده است: ضیاءالقلوب من معانی القرآن و غریبه و مشکله.دیدگاه‌های تفسیری خلیل بن احمد فراهیدی در کتاب‌العین به‌طور جداگانه گردآوری شده و با نام بَواکیرالتفسیرالقرآنی عندالخلیل بن احمدالفراهیدی به چاپ رسیده است.آثار پراکنده‌ای نیز در سده دوم درباره لغات قرآن تألیف شد، از جمله اللّغات فی القرآن از مُقاتِل بن سلیمان (متوفی ۱۵۰) [۲۹]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص۸۶، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و شرح‌های لغوی ابن اَسلَم (متوفی ۱۸۲) که یکی از مصادر تفسیر طبری بوده است. [۳۰]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص۸۸، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۹ - استشهاد از آیات قرآنبرخی از لغت‌شناسان ضمن توضیح لغات، از آیات قرآن استشهاد می‌کردند و علاوه بر معانی مفردات آیات، به مباحث نحوی و قرائت‌های مختلف آن‌ها نیز می‌پرداختند. [۳۱]
خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب‌العین، ج۸، ص۲۰۸، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.
[۳۲]
خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب‌العین، ج۸، ص۳۹۷ـ ۳۹۸، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.
[۳۳]
صاحب بن عباد، المحیط فی اللغه، ج۷، ص۸۹، چاپ محمدحسن آل یاسین، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
۱۰ - دیدگاه حکیم تِرمِذی درباره تفسیر لغاتحکیم ترمذی (متوفی ح۳۲۰) با این دیدگاه به تفسیر و شرح برخی واژگان قرآن پرداخت که لغات، هر چند در معانی گوناگون به کار روند، همه معانی‌شان به یک معنای اصلی باز می‌گردد و دیگر معانی از آن معنای اصلی انشعاب می‌یابند. [۳۴]
محمد بن علی حکیم ترمذی، تحصیل نظائرالقرآن، ج۱، ص۱۹ـ۲۴، چاپ حسنی نصرزیدان، قاهره ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
وی در کتاب خود ۸۱ واژه قرآنی را بررسی کرده و برای معانی مختلف هر واژه، از آیات قرآن [۳۵]
محمد بن علی حکیم ترمذی، تحصیل نظائرالقرآن، ج۱، ص۳۰_۳۳، چاپ حسنی نصرزیدان، قاهره ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
و گاه از احادیث نبوی [۳۶]
محمد بن علی حکیم ترمذی، تحصیل نظائرالقرآن، ج۱، ص۳۶، چاپ حسنی نصرزیدان، قاهره ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
[۳۷]
محمد بن علی حکیم ترمذی، تحصیل نظائرالقرآن، ج۱، ص۹۳ـ۹۴، چاپ حسنی نصرزیدان، قاهره ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
استشهاد جسته است.در سده‌های بعد نیز آثاری با عنوان «لغات‌القرآن» تألیف شد. [۳۸]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۸ـ۴۱.
[۳۹]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۸، ص۳۳۰ـ۳۳۱.
۱۱ - تقسیم واژگان قرآن توسط ابوحیّان غرناطیابوحیّان غرناطی (متوفی ۷۴۵) واژگان قرآن را دو قسم می‌داند: قسمی که عموم مُسْتَعْربِه (عرب‌های غیر خالص) آن را در می‌یابند و قسمی که فقط متبحران در عربی آن را می‌فهمند، ازین‌رو، مؤلفان «غریب‌القرآن» برای شرح و توضیح قسم دوم، کتاب نوشته‌اند. [۴۰]
ابوحیان غرناطی، تحفه الاریب بما فی القرآن من‌الغریب، ج۱، ص۲۷ـ ۲۸، چاپ احمد مطلوب و خدیجه حدیثی، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
۱۲ - دیدگاه عبدالقاهر جرجانی درباره تعداد واژه‌های غریب در قرآنعبدالقاهر جرجانی (متوفی ۴۷۱ یا ۴۷۴)، با تأمل در کتاب‌های غریب‌القرآن، معتقد است که اصولاً تعداد واژه‌های غریب در قرآن محدود و اندک است و غرابت معانی این واژه‌ها بیشتر به سبب وجه استعاری آیات قرآن است نه دشواری الفاظ آن‌ها. [۴۱]
عبد القاهر بن عبدالرحمان جرجانی، دلائل الاعجاز، ج۱، ص۳۰۳، چاپ محمد رشید رضا، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۱۳ - تألیفات در زمینه غریبالقرآننخستین مؤلف در زمینه غریب‌القرآن، اَبان بن تَغْلِب شیعی (متوفی ۱۴۱) بود. [۴۲]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص۶۲، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
کتابی با عنوان تفسیر غریب‌القرآن به زید بن علی بن حسین علیه‌السلام (مقتول در ۱۲۱) منسوب است، هر چند که این کتاب فقط در تفسیر لغات نیست. [۴۳]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص۶۲، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
ابوفَیْد مُؤَرِّج سَدوسی (متوفی ۱۹۵)، شاگرد خلیل بن احمد، نیز تألیفی با عنوان غریب‌القرآن دارد. [۴۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۳، ص۲۵۸.
۱۴ - مهمترین مؤلف غریبالقرآناز مهمترین مؤلفان غریب‌القرآن، ابن‌قتیبه (متوفی ۲۷۶) است که کتاب وی مصدر مهمی برای تفاسیر سپسین گشت.وی در این کتاب، نخست راجع به اشتقاق اسما و صفات الاهی سخن می‌گوید [۴۵]
ابن‌قتیبه، تفسیر غریب القرآن، ص۶ـ۲۰، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۵۸ .
سپس درباره واژگان پُربسامد قرآن (مانند شرک ، ظلم ، جن و انس) بحث می‌کند [۴۶]
ابن‌قتیبه، تفسیر غریب القرآن، ص۲۱ـ۳۷، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۵۸.
و پس از آن، به ترتیب سوره‌های قرآن، واژه‌های دشوار را معنی و تفسیر می‌کند و به اشعار عرب [۴۷]
ابن‌قتیبه، تفسیر غریب القرآن، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۵۸.
[۴۸]
ابن‌قتیبه، تفسیر غریب القرآن، ص۳۱۴، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۵۸.
و اقوال لغویان [۴۹]
ابن‌قتیبه، تفسیر غریب القرآن، ص۳۱۱، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۵۸.
استشهاد می‌نماید.در دیگر کتاب‌های غریب‌القرآن، شرح و تفسیر واژگان دشوار به ترتیب الفبایی و با بهره‌گیری از اشعار عرب [۵۰]
محمد بن عزیز سجستانی، غریب‌القرآن، المسمی بنزهه القلوب، ج۱، ص۱۵۳، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۵۱]
محمد بن عزیز سجستانی، غریب‌القرآن، المسمی بنزهه القلوب، ج۱، ص۱۸۴، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
و اَمثال [۵۲]
احمد بن محمد ابوعبید هروی، کتاب الغریبین: غریبی القرآن و الحدیث، ج۱، ص۲۲۳، حیدرآباد دکن ۱۴۰۶ـ۱۴۰۷/ ۱۹۸۵ـ۱۹۸۶.
[۵۳]
احمد بن محمد ابوعبید هروی، کتاب الغریبین: غریبی القرآن و الحدیث، ج۲، ص۱۴۶ـ۱۴۷، حیدرآباد دکن ۱۴۰۶ـ۱۴۰۷/ ۱۹۸۵ـ۱۹۸۶.
صورت پذیرفته است.۱۵ - روش راغب اصفهانی در تفسیر واژگان غریب القرآنراغب اصفهانی (متوفی ۵۰۲)، علاوه بر تفسیر واژگان، به تفاوت واژه‌هایی که ظاهراً یک معنا دارند نیز اشاره کرده و معانی استعاری [۵۵]
حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ج۱، ص۳۵۴، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت.
[۵۶]
حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ج۱، ص۳۹۰، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت.
و کنایی آن‌ها را [۵۷]
حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ج۱، ص۱۵۸، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت.
.در برخی از این کتاب‌ها نیز به مباحث صرفی و نحوی [۵۸]
ابوحیان غرناطی، تحفه الاریب بما فی القرآن من‌الغریب، ج۱، ص۴۶، چاپ احمد مطلوب و خدیجه حدیثی، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
[۵۹]
ابوحیان غرناطی، تحفه الاریب بما فی القرآن من‌الغریب، ج۱، ص۱۰۷، چاپ احمد مطلوب و خدیجه حدیثی، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
[۶۰]
ابوحیان غرناطی، تحفه الاریب بما فی القرآن من‌الغریب، ج۱، ص۲۴۱، چاپ احمد مطلوب و خدیجه حدیثی، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
و به اصل غیر عربی برخی مفردات قرآن اشاره شده است.۱۶ - معیار بودن روش ابن‌عباس در سده دومبه گفته سزگین [۶۱]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص۶۱ـ۶۲، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
استناد ابن‌عباس به ابیات عربی نزد عالمان لغت سده دوم که کتاب «غریب» می‌نگاشتند به معیاری معتبر بدل شد.در هر صورت، به موضوع غریب‌القرآن، در سده‌های گوناگون توجه شده و درباره آن کتاب‌های متعدد نگاشته شده است [۶۲]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۷.
[۶۳]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، التحبیر فی علم‌التفسیر، ج۱، ص۹۱ـ۹۲، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۶۴]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۶، ص۳۱ـ۳۲.
[۶۵]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۶، ص۴۶ـ۵۰.
[۶۶]
عبدالسلام احمد گنونی، المدرسه القرآنیه فی المغرب من‌الفتح‌الاسلامی الی ابن‌عطیه، ج۱، ص۲۳۰ـ۲۳۱، رباط ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۶۷]
زید بن علی (ع)، تفسیر غریب القرآن، ص۶۴ـ ۹۵، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم ۱۳۷۶ ش.
.۱۷ - عنوان دیگر غریب القرآنعنوان دیگر کتاب‌هایی که در شرح لغات قرآن تألیف شده، «معانی القرآن» است.به گفته ابن صَلاح (متوفی ۶۴۳) هرگاه در کتاب‌های تفسیر، عبارت «اهل‌المعانی» به کار رود، مراد کسانی هستند که درباره معانی‌القرآن کتابی تألیف کرده‌اند. [۶۸]
احمد بن مصطفی طاشکوپریزاده، کتاب مفتاح‌السعاده و مصباح السیاده، ج۲، ص۲۷۳، حیدرآباد دکن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۱۸ - تألیفات با عنوان معانی القرآنیکی از نخستین کسانی که معانی القرآن تألیف کرده محمد بن حسن بن ابی ساره رُؤاسی کوفی (متوفی ۱۸۷)، صحابی امام‌باقر و امام‌صادق علیهماالسلام و استاد کسائی و فَرّاء، است. [۶۹]
محمد بن علی داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۱۳۴، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
اثر دیگر، معانی القرآنِ محمد بن مُسْتَنیر قُطرُب نحوی (متوفی ۲۰۶) است که به نوشته حاجی خلیفه کتابی است بی مانند و مورد اعتماد اهل قرائت.بغدادی [۷۰]
اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج۳، ستون ۱۰۰.
نام کتاب را اعراب‌القرآن ضبط کرده است.دو کتاب مهم دیگر در این زمینه، معانی القرآن یحیی بن زیاد فَرّاء (متوفی ۲۰۷) و معانی القرآن و اعرابـُه از ابواسحاق زَجّاج (متوفی ۳۱۱) است.ابوعلی فارسی (متوفی ۳۷۷) کاستی‌های کتاب استادش، زجّاج، را در کتاب الأَغفال ذکر کرده است. [۷۱]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲، ص۲۵۳.
کتاب‌های دیگری نیز با عنوان معانی القرآن تألیف شده است. [۷۲]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۷.
[۷۳]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۸۱.
[۷۴]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۸۹ ـ۹۰.
[۷۵]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۴۲.
[۷۶]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۱، ص۲۰۵ـ۲۰۶.
۱۹ - ویژگی‌های مهم آثار مذکورویژگیهای مهم این آثار عبارت‌اند از: مباحث مبسوط لغوی [۷۷]
یحیی بن زیاد فراء، معانی القرآن، ج۱، ص۱۱۴، چاپ احمد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، مصر ۱۹۵۵.
[۷۸]
یحیی بن زیاد فراء، معانی القرآن، ج۱، ص۱۲۳، چاپ احمد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، مصر ۱۹۵۵.
[۷۹]
ابراهیم بن سری زجاج، اعراب القرآن، ج۱، ص۱۰۷، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۸۰]
ابراهیم بن سری زجاج، اعراب القرآن، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۸۱]
ابراهیم بن سری زجاج، اعراب القرآن، ج۱، ص۲۷۸، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
اشاره به مباحث نحوی [۸۲]
یحیی بن زیاد فراء، معانی القرآن، ج۱، ص۳، چاپ احمد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، مصر ۱۹۵۵.
[۸۳]
ابراهیم بن سری زجاج، اعراب القرآن، ج۱، ص۲۵۲، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
تحلیل نحوی قرائت‌های قرآن ، [۸۴]
ابراهیم بن سری زجاج، اعراب القرآن، ج۱، ص۲۵۳، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۸۵]
ابراهیم بن سری زجاج، اعراب القرآن، ج۱، ص۳۱۳، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۸۶]
ابراهیم بن سری زجاج، اعراب القرآن، ج۱، ص۳۸۴، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
استشهاد از اشعار و شرح شواهد شعری [۸۷]
یحیی بن زیاد فراء، معانی القرآن، ج۱، ص۱۲۹، چاپ احمد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، مصر ۱۹۵۵.
[۸۸]
یحیی بن زیاد فراء، معانی القرآن، ج۱، ص۱۷۳، چاپ احمد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، مصر ۱۹۵۵.
[۸۹]
ابراهیم بن سری زجاج، اعراب القرآن، ج۱، ص۲۵۴ـ۳۴۰، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
استفاده از امثال [۹۰]
ابراهیم بن سری زجاج، اعراب القرآن، ج۱، ص۴۷ـ ۴۸، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
و اشاره به گویش‌های گوناگون در ضبط و قرائت کلمات. [۹۱]
یحیی بن زیاد فراء، معانی القرآن، ج۱، ص۱۷۴، چاپ احمد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، مصر ۱۹۵۵.
[۹۲]
یحیی بن زیاد فراء، معانی القرآن، ج۱، ص۲۱۲، چاپ احمد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، مصر ۱۹۵۵.
۲۰ - معانی القرآن یحیی بن زیاد فَرّاء و اثر دیگر ویکتاب فرّاء، تفسیر لغوی و نحوی قرآن کریم است که جنبه نحوی آن قویتر است.وی درباره برخی از مباحث علم معانی و بیان (مانند ایجاز و اطناب ، تشبیه ، استعاره و کنایه ) نیز مطالبی آورده است. [۹۳]
شوقی ضیف، البلاغه: تطور و تاریخ، ج۱، ص۲۹، قاهره ۱۹۶۵.
فرّاء، علاوه بر معانی القرآن، کتاب‌های دیگری دارد با عنوان الجمع و التثنیه فی القرآن و المصادر فی القرآن [۹۴]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۷۳.
[۹۵]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین و النحاه، ج۲، ص۳۳۳، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
۲۱ - اثر ابوعُبَیده مَعْمَر بن مُثَنّیاز دیگر آثار مهم در تفسیر واژگان قرآن، مجازالقرآن از ابوعُبَیده مَعْمَر بن مُثَنّی' (متوفی ۲۱۰) است.به گفته زبیدی و اشبیلی، کتاب‌های دیگری با عنوان غریب‌القرآن و معانی القرآن به ابوعبیده نسبت داده‌اند ولی این‌ها در واقع نام‌های دیگر همان مجازالقرآن است. [۹۶]
معمر بن مثنی ابوعبیده، مجازالقرآن، ج۱، ص۱۸، چاپ محمد فؤاد سزگین، قاهره ۱۹۸۸.
گفتنی است که مراد ابوعبیده از کلمه مجاز، روش‌هایی است که قرآن برای بیان مقاصدش به کار برده است و مرادِ وی معنای اصطلاحی بلاغی مجاز نیست. [۹۷]
معمر بن مثنی ابوعبیده، مجازالقرآن، ج۱، ص۱۸ـ۱۹، چاپ محمد فؤاد سزگین، قاهره ۱۹۸۸.
کلمه مجاز در این کتاب به معنای تفسیر و توضیح، معنای لغوی، وزن صرفی، و وجه اِعرابی کلمه به کار رفته است. [۹۸]
مصطفی صاوی جوینی، مدارس التفسیر القرآنی، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، اسکندریه ۱۹۹۲.
ابوعبیده در کتاب خود، بیشتر به معانی لغوی واژگان قرآن پرداخته و به اشعار عربی استناد فراوان نموده و غالباً نام شاعران را نیز آورده است. [۹۹]
معمر بن مثنی ابوعبیده، مجازالقرآن، ج ۱، ص۲۳۲، چاپ محمد فؤاد سزگین، قاهره ۱۹۸۸.
[۱۰۰]
معمر بن مثنی ابوعبیده، مجازالقرآن، ج ۱، ص۲۵۸، چاپ محمد فؤاد سزگین، قاهره ۱۹۸۸.
۲۲ - اثر ارزشمند سده سومدیگر اثر ارزشمند سده سوم، تأویل مشکل‌القرآن از ابن‌قتیبه است که مباحث گوناگونی را مطرح کرده است، مانند مخارج حروف، اِعراب، اشتقاق [۱۰۱]
ابن‌قتیبه، تأویل مشکل القرآن، ص۱۴ـ۲۰، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
، وجوه قرائت‌های مختلف، الفاظ واحدی که در معانی گوناگون به کار رفته‌اند [۱۰۲]
ابن‌قتیبه، تأویل مشکل القرآن، ص۴۳۹ـ۵۱۵ ، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
و حروف معانی (حروفی که دارای معنی هستند) [۱۰۳]
ابن‌قتیبه، تأویل مشکل القرآن، ص۵۱۷ ـ۵۶۳، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
.استناد فراوان به اشعار عربی [۱۰۴]
ابن‌قتیبه، تأویل مشکل القرآن، ص۴۴۶، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
[۱۰۵]
ابن‌قتیبه، تأویل مشکل القرآن، ص۵۴۰، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
و کاربرد اصطلاحات دو مکتب نحوی بصره و کوفه [۱۰۶]
ابن‌قتیبه، تأویل مشکل القرآن، ص۸۲، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
از ویژگی‌های این کتاب است.وی گاهی به مباحث بلاغی آیات نیز می‌پردازد. [۱۰۷]
شوقی ضیف، البلاغه: تطور و تاریخ، ج۱، ص۵۸، قاهره ۱۹۶۵.
۲۳ - شروح نحوی قرآن کریمشروح نحوی قرآن کریم نوع دیگری از تفاسیر ادبی قرآن به حساب می‌آیند.زرکشی [۱۰۸]
محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم‌القرآن، ج۲، ص۱۶۵، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
آگاهی سطحی از دانش اِعراب را برای مفسر کافی نمی‌داند بلکه معتقد است که مفسر باید مسلط بر اِعراب باشد.از سده دوم، شرح‌های نحوی بر قرآن کریم نگاشته شد و دانشمندانی همچون عیسی بن عمر ثَقفی (متوفی ۱۴۹) و ابوعَمرو زَبّان بن علاء (متوفی ۱۵۴) از نخستین کسانی بودند که در این موضوع، کتاب تألیف کردند ولی آثار آنان به دست ما نرسیده است. [۱۰۹]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص۶۲، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
برخی نحویان نیز هر چند به عنوان تفسیر، کتاب مستقلی تألیف نکردند ولی در آثار نحوی خود به اِعراب آیات قرآن توجه بسیار نشان دادند [۱۱۰]
عمرو بن عثمان سیبویه، کتاب سیبویه، ج۵، بخش فهارس، ص۷ـ ۲۸، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۵/ ۱۹۶۶، چاپ افست بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۱۱۱]
محمد بن یزید مبرّد، المقتضب، ج۴، بخش فهارس، ص۲۲۹ـ ۲۴۵، چاپ محمد عبدالخالق عضیمه، بیروت ۱۳۸۲/۱۹۶۳
[۱۱۲]
ابن‌جنّی، الخصائص، ج۳، ص۱۳۰، چاپ محمدعلی نجار، قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷.
[۱۱۳]
>ابن‌جنّی، الخصائص، ج۳، ص۲۵۶، چاپ محمدعلی نجار، قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷.
[۱۱۴]
ابن‌جنّی، الخصائص، ج۳، ص۳۱۴، چاپ محمدعلی نجار، قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷.
[۱۱۵]
ابن هشام، مغنی الَّبیب عن کتب الاعاریب، ج۲، ص۵۳۱، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره.
[۱۱۶]
ابن هشام، مغنی الَّبیب عن کتب الاعاریب، ج۲، ص۶۳۵، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره.
مباحث تفسیری کتاب مغنی اللبیب ابن‌هشام انصاری (متوفی ۷۶۱) به طور مستقل با عنوان اِعراب القرآن الکریم من مغنی اللبیب‌به چاپ رسیده است.بخشی از کتاب‌های اَشباه و نظایر هم به شرح نحوی آیات قرآن اختصاص دارد.برخی از نحویان نیز مباحث نحوی خود را کاملاً با استناد به آیات قرآن مطرح ساخته و اساس کتاب نحو خود را بر نحو قرآن بنیان نهاده‌اند.گاهی نیز در تأیید مطالب خود به شعر جاهلی استشهاد کرده‌اند. [۱۱۷]
احمد بن محمد حدادی سمرقندی، المدخل لعلم تفسیر کتاب‌اللّه‌تعالی، ج۱، ص۳۶۸ـ۳۷۰، چاپ صفوان عدنان داوودی، دمشق ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۱۱۸]
احمد بن محمد حدادی سمرقندی، المدخل لعلم تفسیر کتاب‌اللّه‌تعالی، ج۱، ص۴۳۴، چاپ صفوان عدنان داوودی، دمشق ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
بخش مهمی از کتاب‌های علم قرائت نیز بر اساس مباحث نحوی تألیف شده و علت‌های صرفی و نحوی قرائت‌های گوناگون آیات، با توجه به اشعار، بررسی گردیده است [۱۱۹]
ابن خالویه، اعراب القراءات السبع و عللها، ج۱، ص۱۹۷، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
[۱۲۰]
ابن خالویه، اعراب القراءات السبع و عللها، ج۱، ص۲۲۵، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
[۱۲۱]
ابوعلی فارسی، الحجه للقُراء السبعه، ج۱، ص۲۰، چاپ بدرالدین قهوجی و بشیر جویجاتی، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۲۲]
ابوعلی فارسی، الحجه للقُراء السبعه، ج۱، ص۸۹، چاپ بدرالدین قهوجی و بشیر جویجاتی، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۲۳]
ابن‌جنّی، المحتسب فی تبیین وجوه شواذالقراءات والایضاح عنها، ج۱، ص۱۱۷، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
و در ضمن به گویش‌های مختلف نیز اشاره شده است. [۱۲۴]
ابوعلی فارسی، الحجه للقُراء السبعه، ج۱، ص۸۶، چاپ بدرالدین قهوجی و بشیر جویجاتی، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۲۵]
ابن‌جنّی، المحتسب فی تبیین وجوه شواذالقراءات والایضاح عنها، ج۱، ص۱۳۷، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
۲۴ - قسمت اصلی تفاسیر نحوی قرآنکتابهای اِعراب القرآن قسمت اصلی تفاسیر نحوی قرآن را شکل می‌دهند و مؤلفان آن‌ها در تألیف از شیوه‌های گوناگون پیروی می‌کنند، مانند پرداختن به اِعراب آیات مشکل قرآن، همچون کار مکّی بن ابی طالب حَموش (متوفی ۴۳۷) در کتاب مشکل اعراب‌القرآن، پرداختن به اِعراب غریب قرآن، مانند کار ابن‌انباری (متوفی ۵۷۷) در کتاب البیان فی اِعراب غریب‌القرآن، پرداختن به اِعراب تمام آیات قرآن، مانند کار عُکْبَری (متوفی ۶۱۶) در کتاب التّبیان فی اِعراب‌القرآن یا اِمْلاءُ مامَنَّ به الرّحمن، جمع بین قرائت آیات و اِعراب؛ بنا نهادن بابی برای هر یک از انواع و اَشکالِ اِعراب، مانند کتاب منسوب به زجّاج: اِعراب‌القرآن. ۲۵ - ویژگی‌های مشترک کتاب‌های اعرابالقرآنبرخی از ویژگی‌های مشترک کتاب‌های مهم اعراب‌القرآن عبارت‌اند از: بررسی اصل واژگان قرآن و معانی آن‌ها، [۱۲۶]
ابن خالویه، اعراب ثلاثین سوره من القرآن‌الکریم، ج۱، ص۶ـ ۸، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۱۲۷]
عبداللّه بن حسین عکبری، املاء مُامَنّ به‌الرّحمن من وجوه الاعراب والقراءات فی جمیع‌القرآن، ج۱، ص۲۰۶، چاپ ابراهیم عطوه‌عوض، قاهره ۱۳۸۹، چاپ افست تهران ۱۳۶۱ ش.
طرح برخی مباحث علم تصریف ، [۱۲۸]
ابراهیم بن سری زجاج، اعراب القرآن، قسم ۳، ص۸۶۶ـ۸۸۲، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۲۹]
ابن انباری، البیان فی غریب اعراب‌القرآن، ج۱، ص۱۷۱، چاپ طه عبدالحمیدطه، مصر، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.
استشهاد از اشعار عربی برای مسائل لغوی و نحوی [۱۳۰]
ابراهیم بن سری زجاج، اعراب القرآن، قسم ۱، ص۲۸۳، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۳۱]
عبداللّه بن حسین عکبری، املاء مُامَنّ به‌الرّحمن من وجوه الاعراب والقراءات فی جمیع‌القرآن، ج۲، ص۱۰، چاپ ابراهیم عطوه‌عوض، قاهره ۱۳۸۹، چاپ افست تهران ۱۳۶۱ ش
اشاره به آرای نحویان بصره و کوفه و بغداد ، [۱۳۲]
ابراهیم بن سری زجاج، اعراب القرآن، قسم ۱، ص۲۱۴، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۳۳]
ابراهیم بن سری زجاج، اعراب القرآن، قسم ۱، ص۲۸۳ـ۲۸۴، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۳۴]
مکی بن ابی طالب حموش، مشکل اعراب القرآن، قسم ۱، ص۶۶، چاپ حاتم صالح ضامن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
پرداختن به برخی مسائل بلاغی [۱۳۵]
ابراهیم بن سری زجاج، اعراب القرآن، قسم ۱، ص۱۵۶، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۳۶]
ابراهیم بن سری زجاج، اعراب القرآن، قسم ۳، ص۹۰۹، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
و اشاره به قرائت‌های گوناگون آیات [۱۳۷]
ابراهیم بن سری زجاج، اعراب القرآن، قسم ۳، ص۹۴۶ـ۹۵۷، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۳۸]
عبداللّه بن حسین عکبری، املاء مُامَنّ به‌الرّحمن من وجوه الاعراب والقراءات فی جمیع‌القرآن، ج۲، ص۵۱، چاپ ابراهیم عطوه‌عوض، قاهره ۱۳۸۹، چاپ افست تهران ۱۳۶۱ ش.
[۱۳۹]
عبداللّه بن حسین عکبری، املاء مُامَنّ به‌الرّحمن من وجوه الاعراب والقراءات فی جمیع‌القرآن، ج۲، ص۲۱۸، چاپ ابراهیم عطوه‌عوض، قاهره ۱۳۸۹، چاپ افست تهران ۱۳۶۱ ش.
[۱۴۰]
احمد بن مصطفی طاشکوپریزاده، کتاب مفتاح‌السعاده و مصباح السیاده، ج۲، ص۲۷۹، حیدرآباد دکن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۱۴۱]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲، ص۲۳۵ـ۲۳۶.
[۱۴۲]
ابراهیم بن سری زجاج، اعراب القرآن، قسم ۳، مؤخره ابیاری، ص۱۰۹۲، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۴۳]
عبدالسلام احمد گنونی، المدرسه القرآنیه فی المغرب من‌الفتح‌الاسلامی الی ابن‌عطیه، ج۱، ص۱۷۷ـ ۱۷۸، رباط ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۲۶ - اقوال درباره تفسیر بلاغی قرآننوع سوم تفاسیر ادبی قرآن، تفاسیر بلاغی قرآن‌کریم‌اند.علوم بلاغی بخشی از علوم قرآنی معرفی شده است، زیرا مسلمانان برای اثبات اعجاز قرآن به تدوین علوم بلاغی پرداختند و مباحث مهم بلاغی را در کتاب‌های اعجاز قرآن مطرح کردند.عبدالقاهر جرجانی [۱۴۴]
عبد القاهر بن عبدالرحمان جرجانی، دلائل الاعجاز، ج۱، ص۲۳۶، چاپ محمد رشید رضا، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
مفسرانی را که با علوم بلاغی آشنا نیستند و معانی مجازی و تمثیلی را حقیقی می‌پندارند، نادان و گمراه می‌داند. زمخشری (متوفی ۵۳۸) شرط دستیابی به حقایق قرآن را تسلط بر دو دانش معانی و بیان می‌داند که مختص قرآن‌اند. سکّاکی (متوفی ۶۲۶) نیز مفسری را که به معانی و بیان مسلط نباشد سرزنش می‌کند، [۱۴۵]
یوسف بن ابیبکر سکاکی، مفتاح‌العلوم، ج۱، ص۷۷، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷.
زیرا پی بردن به لطایف و اسرار قرآن و مراد پروردگار برای کسی ممکن خواهد بود که در خدمت معانی و بیان باشد. [۱۴۶]
یوسف بن ابیبکر سکاکی، مفتاح‌العلوم، ج۱، ص۱۹۶ـ۱۹۹، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷.
۲۷ - تألیفات بلاغی قرآناز نخستین مؤلفان در زمینه تفسیر ادبی جاحظ (متوفی ۲۵۵) بوده است.وی کتابی راجع به آیات قرآن از حیث ایجاز و حذف و استعاره فراهم کرده بود. [۱۴۷]
عمرو بن بحر جاحظ، کتاب الحیوان، ج۳، ص۸۶، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۵ـ ۱۹۶۹، چاپ افست بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۹.
ابن‌ندیم [۱۴۸]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۴۱.
از چندین مؤلف یاد کرده است، از جمله از ابن‌اِخْشید (متوفی ۳۲۶) و ابوعلی حسن بن علی بن نصر که کتاب‌هایی با عنوان نظم‌القرآن داشته‌اند.برخی از دانشمندان علوم بلاغی نیز آثار خود را با استناد فراوان به آیات قرآن مطرح ساختند، مانند ابن ابی اِصْبَع (متوفی ۶۵۴) در دو کتاب تَحریرالتَّحْبیر و بدیع‌القرآن، زرکشی [۱۴۹]
محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم‌القرآن، ج۲، ص۲۵۴ـ۲۹۹، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۱۵۰]
محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم‌القرآن، ج۳، ص۴۱۴ـ۴۴۴، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
و سیوطی . [۱۵۱]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم‌القرآن، ج۳، ص۱۴۲ـ۱۶۵، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۹۶۷، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
۲۸ - نخستین تفسیر بلاغی قرآن کریمنخستین تفسیر بلاغی قرآن کریم از شریف رضی (متوفی ۴۰۶) با نام تَلْخیص‌البَیان فی مَجازات‌القرآن است.شریف رضی در این کتاب، مجازها و استعاره‌ها و کنایه‌های قرآن کریم را به ترتیب سوره‌ها و آیات و با استشهاد فراوان به اشعار عربی، تحت عنوان کلی «مجاز» آورده است. [۱۵۲]
محمد بن حسین شریف‌رضی، تلخیص البیان فی مجازات‌القرآن، ج۱، ص۱۴۳، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۵۳]
محمد بن حسین شریف‌رضی، تلخیص البیان فی مجازات‌القرآن، ج۱، ص۱۶۹، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۵۴]
محمد بن حسین شریف‌رضی، تلخیص البیان فی مجازات‌القرآن، ج۱، ص۱۷۹، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۲۹ - کتاب جامع البیان فی تفسیرالقرآنعلاوه بر شروح و تفاسیر مذکور، در زمینه تفسیر ادبی قرآن باید به تفاسیری پرداخت که علاوه بر مسائل ادبی مسائل دیگر را نیز مطرح کرده‌اند اما جنبه‌های ادبی آن‌ها مهم است. جامع البیان فی تفسیرالقرآن ، از محمد بن جریر طبری (متوفی ۳۱۰)، یکی از مهمترین تفاسیر قرآن کریم، از آن جمله است.این اثر گنجینه‌ایدر لغت و مسائل‌ادبی است و از منابع‌معتبر برای مباحث لغوی و نحوی قرآن‌کریم محسوب می‌شود، مانند استشهاد به اشعار عربی و اشاره به گویش‌های مختلف [۱۵۵]
طبری، جامع، ج۱، ص۸۳ ـ۸۴.
[۱۵۶]
طبری، جامع، ج۲، ص۱۲ـ۱۳.
۳۰ - آثار تفسیری پس از جامع البیانپس از جامع‌البیان، این آثار شایان ذکرند: تفسیر ابوعلی فارسی ، که شیخ طوسی در تبیان از او نقل کرده است. [۱۵۷]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۲۵۵.
البرهان فی تفسیرالقرآن، از علی بن ابراهیم حَوْفی (متوفی ۴۳۰) که به نوشته حاجی خلیفه در باره اِعراب و غریب قرآن است. ۳۱ - تفسیر الامالی و ویزگی‌های آنالاَمالی یا غُرَرُالفوائد و دُرَرُالقلائد، از سید مرتضی علم‌الهدی (متوفی ۴۳۶) که از تفاسیر لغوی، نحوی، بلاغی و کلامی و از کتاب‌های مهم سده پنجم و حاکی از قوّت حافظه و مهارت مؤلف در لغت و شعر است.مؤلف در بررسی‌های لغوی، آرایی را پذیرفته که متکی برلغات اصیل و اشعار قدیم عرب است. [۱۵۸]
ایگناتس گولدتسیهر، مذاهب التفسیر الاسلامی، ج۱، ص۱۳۷ـ۱۳۹، ترجمه عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
[۱۵۹]
محمد حسین ذهبی، التفسیروالمفسرون، ج۱، ص۳۸۸ـ ۳۹۹، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
برخی ویژگی‌های ادبی این کتاب عبارت است از: پرداختن به مباحث لغوی، [۱۶۰]
محمد حسین ذهبی، التفسیروالمفسرون، ج۱، ص۱۳، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
مباحث نحوی، [۱۶۱]
محمد حسین ذهبی، التفسیروالمفسرون، ج۱، ص۵۰۴ـ۵۰۵، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
استشهاد به اشعار شاعران قدیم برای تبیین معانی الفاظ قرآن، [۱۶۲]
محمد حسین ذهبی، التفسیروالمفسرون، ج۱، ص۴۵۳، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
توجه به گویش‌های گوناگون [۱۶۳]
محمد حسین ذهبی، التفسیروالمفسرون، ج۱، ص۲۹۳، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
و مباحث بلاغی [۱۶۴]
محمد حسین ذهبی، التفسیروالمفسرون، ج۲، ص۷۱ـ۷۵، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۱۶۵]
محمد حسین ذهبی، التفسیروالمفسرون، ج۲، ص۱۴۴ـ۱۴۵، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۱۶۶]
محمد حسین ذهبی، التفسیروالمفسرون، ج۲، ص۱۵۴ـ۱۵۵، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۳۲ - التبیان فی تفسیرالقرانالتبیان فی تفسیر القرآن ، از ابوجعفر طوسی (متوفی ۴۶۰)، که از تفاسیر مهمِ شیعه است. ۳۳ - البسیطالبسیط، از واحدی نیشابوری (متوفی ۴۶۸)، که به نوشته حاجی خلیفه تفسیری نحوی است. ۳۴ - کشفالمشکلاتکشفالمشکلات، از علی بن حسین اصفهانی جامع (متوفی پس از ۵۳۵)، که به نوشته زرکلی درباره علت‌های نحوی و لغویِ قرائت‌های قرآن است. ۳۵ - الکشّاف عن حَقائق غوامضالتنزیلالکشّاف عن حَقائق غوامض‌التنزیل و عیون‌الاَقاویل فی وجوه‌التأویل، از محمود بن عمر زمخشری ، که از کامل‌ترین تفاسیر بلاغی و نحوی قرآن کریم است. ابن‌خلدون [۱۶۷]
ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱: مقدمه، ص۵۵۵ ـ۵۵۶.
آن را از بهترین تفاسیر ادبی می‌داند ولی نسبت به دیدگاه‌های اعتزالی او معترض است. [۱۶۸]
محمد حسین ذهبی، التفسیروالمفسرون، ج۱، ص۴۳۳ـ۴۴۶، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۱۶۹]
شوقی ضیف، البلاغه: تطور و تاریخ، ج۱، ص۲۴۳ـ۲۶۵، قاهره ۱۹۶۵.
در این تفسیر، مباحث نحوی بتفصیل مطرح شده است.برخی از آرا و مباحث بلاغی زمخشری در این تفسیر عبارت‌اند از: بحث درباره تشبیه ، مجاز بودن کنایه و تفاوت تعریض و کنایه.در این کتاب مسائل مهم علوم معانی و بیان و بدیع بتفصیل مطرح شده است. [۱۷۰]
عبداللّه بن حسین عکبری، املاء مُامَنّ به‌الرّحمن من وجوه الاعراب والقراءات فی جمیع‌القرآن، ج۱، ص ۱۵۸ـ۱۸۹، چاپ ابراهیم عطوه‌عوض، قاهره ۱۳۸۹، چاپ افست تهران ۱۳۶۱ ش.
[۱۷۱]
احمدمحمد حوفی، الزمخشری، ج۱، ص۲۰۵ـ۲۳۱، مصر: الهیئه المصریه العامه للکتاب.
۳۶ - المُحَرَّرالوَجیز فی تفسیرالکتاب‌العَزیز و ویژگی‌های آنالمُحَرَّرالوَجیز فی تفسیرالکتاب‌العَزیز، از ابن‌عَطیّه اندلسی (متوفی ۵۴۱ یا ۵۴۶).اهتمام او در این تفسیر به مسائل ادبی بوده است [۱۷۲]
منیع عبدالحلیم محمود، مناهج المفسرین، ج۱، ص۱۲۶، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۱۷۳]
محمد حسین ذهبی، التفسیروالمفسرون، ج۱، ص۲۳۳، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
وی به بسیاری از کتاب‌های لغت و نحو مراجعه کرده، ازین‌رو، کتابش در این دو زمینه بسیار معروف است [۱۷۴]
ابن‌عطیه، تفسیر ابن‌عطیه المحررالوجیز فی تفسیرالکتاب‌العزیز، ج۱، مقدمه، ص۴و ۸، چاپ رحالی فاروق و دیگران، دوحه ۱۳۹۸/۱۹۷۷.
.به نوشته ابن‌خلدون، [۱۷۵]
ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱: مقدمه، ص۵۵۵.
این تفسیر در میان مردم مغرب و اندلس شهرت داشته و قُرطُبی از شیوه او پیروی کرده است.چند ویژگی عمده این تفسیر عبارت است از: تفصیل مباحث نحوی، استشهاد فراوان به اشعار عربی و تحلیل نحوی قرائت‌ها. ۳۷ - مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن و ویژگی آنمجمعالبیان فی تفسیرالقرآن ، از فضل بن حسن طبرسی (متوفی ۵۴۸) که به گفته مؤلف، [۱۷۶]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۷۷، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
در مباحث ادبی و نحوی تکیه‌گاه دیگران است.ویژگی بارز این تفسیر، نظم و ترتیب در عرضه مباحث است.در مباحث لغوی، به طور دقیق با استعانت از اشعار عربی مباحثی را مطرح می‌کند [۱۷۷]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۱۹۶، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
و در مباحث نحوی به اندازه لازم به بحث می‌پردازد. [۱۷۸]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۱۷۶، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۱۷۹]
عبداللّه بن حسین عکبری، املاء مُامَنّ به‌الرّحمن من وجوه الاعراب والقراءات فی جمیع‌القرآن، ج۱، ص ۱۲۴ـ۱۲۵، چاپ ابراهیم عطوه‌عوض، قاهره ۱۳۸۹، چاپ افست تهران ۱۳۶۱ ش.
[۱۸۰]
محمد حسین ذهبی، التفسیروالمفسرون، ج۲، ص۹۵ـ ۹۸، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۳۷.۱ - تفسیر جوامعالجامعتفسیر جوامع‌الجامع ، از همان مؤلف. وی در آن به تفسیر زمخشری نظر داشته است [۱۸۱]
فضل بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع‌الجامع، ج۱، ص۲ـ۳، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۷ ش.
و به مباحث لغوی، نحوی و بلاغی پرداخته [۱۸۲]
فضل بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع‌الجامع، ج۱، ص۹، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۱۸۳]
فضل بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع‌الجامع، ج۱، ص۲۴۹، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۱۸۴]
فضل بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع‌الجامع، ج۱، ص۳۴۰، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۷ ش.
و آرای نحویان بصره و کوفه را بررسی کرده [۱۸۵]
فضل بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع‌الجامع، ج۱، ص۱۵، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۷ ش.
و از اَمثال رایج نیز بهره برده است. [۱۸۶]
فضل بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع‌الجامع، ج۱، ص۲۳، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۱۸۷]
فضل بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع‌الجامع، ج۱، ص۲۰۷، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۷ ش.
۳۸ - تفسیر محمد بن عبدالکریم شهرستانیمَفاتیحالاَسرار و مَصابیح‌الاَبرار، از محمد بن عبدالکریم شهرستانی (متوفی ۵۴۸).در این تفسیر پس از هر آیه، مباحثی درباره لغت و معانی، [۱۸۸]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، تفسیرالشهرستانی، المسمی مفاتیح الاسرار و مصابیح‌الابرار، ج۱، ص۲۴۳، چاپ محمدعلی آذرشب، تهران ۱۳۷۶ ش.
[۱۸۹]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، تفسیرالشهرستانی، المسمی مفاتیح الاسرار و مصابیح‌الابرار، ج۱، ص۲۲۸، چاپ محمدعلی آذرشب، تهران ۱۳۷۶ ش.
با استشهاد به اشعار عربی [۱۹۰]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، تفسیرالشهرستانی، المسمی مفاتیح الاسرار و مصابیح‌الابرار، ج۱، ص۲۱۹، چاپ محمدعلی آذرشب، تهران ۱۳۷۶ ش.
[۱۹۱]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، تفسیرالشهرستانی، المسمی مفاتیح الاسرار و مصابیح‌الابرار، ج۱، ص۲۲۹، چاپ محمدعلی آذرشب، تهران ۱۳۷۶ ش.
مطرح شده است.مؤلف در آغاز تفسیر [۱۹۲]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، تفسیرالشهرستانی، المسمی مفاتیح الاسرار و مصابیح‌الابرار، ج۱، ص۱۷۲ـ۱۷۴، چاپ محمدعلی آذرشب، تهران ۱۳۷۶ ش.
از دانشمندان لغت و نحو و تفسیر ، همچون فَرّاء، زَجّاج، کَسائی، ابن سَلّام، ابوعُبَیْده و قُطْرُب، که از آثار آنان استفاده کرده، یاد نموده است.۳۹ - التفسیرالکبیر و ویژگی‌های ادبی آنالتفسیرالکبیر یا مَفاتیح‌الغَیْب، از فخررازی (متوفی ۶۰۶).برخی از ویژگی‌های ادبی این تفسیر عبارت است از: بررسی‌های عمیق لغوی با استناد به اشعار عربی [۱۹۳]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ج ۱، ص۱۵۶ـ۱۶۴، قاهره.
[۱۹۴]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ج۲، ص۱۲ـ۱۳، قاهره.
[۱۹۵]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ج۲، ص۶۸، قاهره.
و پرداختن به مباحث نحوی [۱۹۶]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ج۱، ص۹۶ـ۱۰۰، قاهره.
و مباحث بلاغی. [۱۹۷]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ج۲، ص۷۲، قاهره.
[۱۹۸]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ج۲، ص۷۴ـ ۷۵، قاهره.
[۱۹۹]
ماهر مهدی هلال، فخرالدین‌الرازی بلاغیاً، ج۱، ص۱۸۷ـ۲۵۵، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
۴۰ - تفسیر الجامع لاحکامالقرآنالجامع لِأَحکام‌القرآن، از محمد بن احمدانصاری قُرْطُبی (متوفی ۶۷۱) که به تفسیر فقهی شهرت یافته ولی مباحث ادبی آن بسیار شایان توجه است، مانند بررسی‌های لغوی، توجه فراوان به مباحث نحوی و مسائل بلاغی. [۲۰۰]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع‌لاحکام‌القرآن، ج۱، جزء ۱، ص۱۳۶ـ ۱۳۸، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
[۲۰۱]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع‌لاحکام‌القرآن، ج۱، جزء ۱، ص۲۱۰ـ۲۱۱، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
[۲۰۲]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع‌لاحکام‌القرآن، ج۱، جزء ۲، ص۲۳۹ـ۲۴۱، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
۴۱ - اَنوارالتَّنزیل و اَسرارالتّأویل و ویژگی‌های آناَنوارالتَّنزیل و اَسرارالتّأویل، از عبداللّه بن عمر بیضاوی (متوفی ۶۸۵ یا ۶۹۱).پرداختن به مباحث لغوی و نحوی، [۲۰۳]
عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، ج ۱، ص۱۵، مصر ۱۳۸۸/۱۹۶۸، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
[۲۰۴]
عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، ج ۱، ص۶۶، مصر ۱۳۸۸/۱۹۶۸، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
[۲۰۵]
عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، ج ۱، ص۱۰۳، مصر ۱۳۸۸/۱۹۶۸، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
استشهاد فراوان به اشعار عرب، [۲۰۶]
عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، ج ۱، ص۱۸، مصر ۱۳۸۸/۱۹۶۸، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
[۲۰۷]
عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، ج ۱، ص۱۳۷، مصر ۱۳۸۸/۱۹۶۸، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
اشاره به اختلافات نحوی دو مکتب بصره و کوفه [۲۰۸]
عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، ج۱، ص۸۳، مصر ۱۳۸۸/۱۹۶۸، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
و تحلیل نحوی قرائت‌ها [۲۰۹]
عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، ج۱، ص۱۲۱، مصر ۱۳۸۸/۱۹۶۸، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
[۲۱۰]
عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، ج۱، ص۱۲۳، مصر ۱۳۸۸/۱۹۶۸، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
برخی از ویژگی‌های ادبی این تفسیر است.۴۲ - تفسیر عبداللّه بن احمد نَسَفیمَدارِکُ التَّنزْیل و حَقائِقُ التّأویل، از عبداللّه بن احمد نَسَفی (متوفی ۷۰۱ یا ۷۱۰) که تلخیصی است از دو تفسیر زمخشری و بَیْضاوی با افزودن وجوه اِعراب و ذکر گفته‌های نحویان و اشاره‌ای مستمر به شاهکارهای بلاغی قرآن [۲۱۱]
ابوالیقضان عطیه جبوری، دراسات فی التفسیر و رجاله، قسم ۱، ص۱۱۴، قاهره ۱۹۷۱.
[۲۱۲]
صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، ص۲۹۳، بیروت ۱۹۹۰.
[۲۱۳]
عبداللّه بن احمد نسفی، تفسیر القرآن الجلیل، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق‌التأویل، ج۱، ص۵، بیروت: دارالکتاب العربی .
[۲۱۴]
عبداللّه بن احمد نسفی، تفسیر القرآن الجلیل، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق‌التأویل، ج۱، ص۲۳، بیروت: دارالکتاب العربی.
[۲۱۵]
عبداللّه بن احمد نسفی، تفسیر القرآن الجلیل، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق‌التأویل، ج۱، ص۳۸۶، بیروت: دارالکتاب العربی.
[۲۱۶]
عبداللّه بن احمد نسفی، تفسیر القرآن الجلیل، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق‌التأویل، ج۱، ص۵۶۵، بیروت: دارالکتاب العربی.
۴۳ - غَرائبُ القرآن و رغائب‌الفرقان و روش آنغَرائبُ القرآن و رغائب‌الفرقان، از نظام‌الدین اَعْرَج نیشابوری (متوفی ۷۲۸) که به گفته مؤلف در حل مشکلات تفسیر کشّاف زمخشری است و در توضیح الفاظ قرآن کریم، کنایه‌ها، مجازها و استعاره‌ها تألیف شده است.وی در پایان تفسیر، منابع کتابش را بر شمرده و از جمله منابع خود در مسائل ادبی از الصحاح جوهری، الکشّاف زمخشری، تفسیرکبیر فخررازی و المفتاح یا مفتاح‌العلوم سکاکی نام برده است. ۴۴ - البَحْرالمُحیط و ویژگی آنالبَحْرالمُحیط، از ابوحَیّان غرناطی (متوفی ۷۴۵). به نوشته مؤلف، [۲۱۷]
ابوحیان غرناطی، تفسیرالبحرالمحیط، ج۱، ص۳ـ۵، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نکته‌های لطیف علم بیان و دقایق علم اِعراب در آن آمده و پس از بررسی‌های لغوی و نحوی، به‌طور جداگانه به نکات علم بیان و بدیع اشاره شده است.مؤلف [۲۱۸]
ابوحیان غرناطی، تفسیرالبحرالمحیط، ج۱، ص۹ـ۱۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
تصریح کرده که از تفسیر زمخشری و ابن‌عَطیّه استفاده کرده است.وی در ذکر مسائل صرفی [۲۱۹]
ابوحیان غرناطی، تفسیرالبحرالمحیط، ج۱، ص۲۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و نحوی [۲۲۰]
ابوحیان غرناطی، تفسیرالبحرالمحیط، ج۱، ص۱۹۱ـ۱۹۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
زیاده روی کرده تا بدانجا که برخی، کتاب او را به کتاب‌های نحو نزدیک‌تر می‌بینند تا به کتاب‌های تفسیر. [۲۲۱]
محمد حسین ذهبی، التفسیروالمفسرون، ج۱، ص۳۰۱، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
مؤلف در کنار مسائل صرفی و نحوی به مسائل بلاغی قرآن کریم هم پرداخته [۲۲۲]
ابوحیان غرناطی، تفسیرالبحرالمحیط، ج۱، ص۵۰ـ۵۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۲۳]
ابوحیان غرناطی، تفسیرالبحرالمحیط، ج۱، ص۱۸۶، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و به اشعار عربی نیز استشهاد فراوان کرده است. [۲۲۴]
ابوحیان غرناطی، تفسیرالبحرالمحیط، ج۱، ص۱۷۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۲۵]
ابوحیان غرناطی، تفسیرالبحرالمحیط، ج۱، ص۲۰۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
ابوحیّان تفسیر خود را تلخیص نمود و آن را النَّهْرالمادّ من‌البَحْر نامید. ۴۵ - کتاب تفسیرالقرآنتفسیرالقرآن، از احمد بن یوسف سَمین حلبی (متوفی ۷۵۶) که به نوشته حاجی خلیفه از بهترین تفاسیری است که به دانش‌های پنج‌گانه اِعراب، تصریف، لغت، معانی و بیان پرداخته است ولی برخی آن را مشتمل بر حشو و تطویل دانسته‌اند.مؤلف، آثار دیگری نیز در اِعراب و غریب‌القرآن دارد. ۴۶ - تفسیرالقرآن‌العظیم و روش مؤلفتفسیرالقرآنالعظیم، از ابن‌کثیر دمشقی (متوفی ۷۷۴) که علاوه بر پرداختن به مسائل لغت و نحو و بلاغت، توجه فراوانی به اشعار عربی نموده است.اهداف او را از این کار می‌توان چنین دسته‌بندی کرد: استشهاد به اشعار برای معانی لغات، [۲۲۶]
ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۸۸، بیروت ۱۴۱۲.
[۲۲۷]
ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۲۷۷ـ ۲۷۸، بیروت ۱۴۱۲.
اشاره به وقایع و اشعار مهم در تفسیر آیات و بیان مسائل تاریخی [۲۲۸]
ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۲۵۵، بیروت ۱۴۱۲.
[۲۲۹]
ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۴۹۹ـ۵۰۰، بیروت ۱۴۱۲.
و اشاره به اشعاری که با توجه به مضامین قرآن کریم سروده شده [۲۳۰]
ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۴۷۱ـ ۴۹۸، بیروت ۱۴۱۲.
و بیانگر تأثیر قرآن بر شعر عربی است.۴۷ - بَصائِر ذَوِی التَّمْییزفی لَطائفِ الکتابِ العزیز و روش نگارشبَصائِر ذَوِی التَّمْییزفی لَطائفِ الکتابِ العزیز، از مجدالدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی . مؤلف به ترتیب الفبایی، مطالبی را تحت عنوان «بصیرت» آورده و در آغاز هر یک از باب‌ها مباحث ادبی راجع به آن حرف را گرد آورده است.مثلاً، مباحث حرف الف را از جهت نحوی و صرفی و زبان‌شناسی، با تکیه بر اشعار مطرح کرده [۲۳۱]
محمد بن یعقوب فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، ج۲، ص۴ـ۱۱، چاپ محمدعلی نجار، بیروت.
که حاوی مطالب ارزشمندی است.وی در ضمن مباحث لغوی، به اصل واژگان اشاره کرده و از معانی و وجوه کاربرد آن‌ها یاد نموده [۲۳۲]
محمد بن یعقوب فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، ج۲، ص۱۱۳ـ۱۱۴، چاپ محمدعلی نجار، بیروت.
و مباحث نحوی را نیز با تکیه بر کاربرد آن‌ها در آیات قرآن مطرح کرده است. [۲۳۳]
محمد بن یعقوب فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، ج۲، ص۱۹۰ـ ۱۹۵، چاپ محمدعلی نجار، بیروت.
۴۸ - تفسیر ارشادالعقل‌السَّلیم الی مَزایاالقرآنالکریمارشادالعقلالسَّلیم الی مَزایاالقرآن‌الکریم، از ابوالسُّعود محمد عِمادی (متوفی ۹۸۲) که با ذوق بلاغی، مباحث اعجاز قرآن را مطرح ساخته است. [۲۳۴]
صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۹۳، بیروت ۱۹۹۰.
این تفسیر اهمیت خاصی دارد تا بدانجا که آن را معتبرترین تفسیر، پس از تفسیر زمخشری و بَیْضاوی، دانسته‌اند. [۲۳۵]
محمد حسین ذهبی، التفسیروالمفسرون، ج۱، ص۳۲۸ـ۳۲۹، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
ابوالسّعود در کنار مباحث بلاغی، مباحث صرفی و نحوی را با استناد به اشعار عربی مطرح کرده است.۴۹ - تفسیر روح‌البیان و روش نگارشتفسیر روح‌البیان ، از اسماعیل حقّی (متوفی ۱۱۳۷) که تفسیری صوفیانه و حاوی مباحث لغوی و بیانی است و ابیات و جملاتی به فارسی و ترکی در آن آمده است. [۲۳۶]
منیع عبدالحلیم محمود، مناهج المفسرین، ج۱، ص۲۶۷ـ ۲۶۸، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
مؤلف، استشهاد فراوانی به ابیات فارسی کرده و غالباً نام شاعران را نیز ذکر نموده است. [۲۳۷]
اسماعیل بن مصطفی حقی، تفسیر روح‌البیان، ج۱، ص۳، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۲۳۸]
اسماعیل بن مصطفی حقی، تفسیر روح‌البیان، ج۱، ص۲۵۲، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
۵۰ - تفسیر محمد بن علی شَوْکانیفَتحالقدیرالجامعُ بینَ فَنّیِ الروایه والدرایه من علم‌التفسیر، از محمد بن علی شوکانی (متوفی ۱۲۵۰). به تصریح مؤلف، [۲۳۹]
محمد بن علی شوکانی، فتح‌القدیر، ج۱، ص۱۳، بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
بیشترین نصیب وی از معانی لغوی، اِعراب و مطالب بیانی بوده است.وی مطالب فراوانی از دانشمندان لغت، همچون ابن‌فارِس و اَزْهَری هروی، نقل کرده است [۲۴۰]
محمد بن علی شوکانی، فتح‌القدیر، ج۱، ص۳۳، بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
[۲۴۱]
محمد بن علی شوکانی، فتح‌القدیر، ج۱، ص۹۷، بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
و به مسائل نحوی و بلاغی با استناد به اشعار عرب توجه فراوان دارد. [۲۴۲]
محمد بن علی شوکانی، فتح‌القدیر، ج۱، ص۴۵، بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
[۲۴۳]
محمد بن علی شوکانی، فتح‌القدیر، ج۱، ص۵۲، بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
[۲۴۴]
محمد بن علی شوکانی، فتح‌القدیر، ج۱، ص۲۰۸، بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
۵۱ - تفسیر روح‌المعانی فی تفسیرالقرآن‌العظیم و ویژگی‌های ادبی آنروحالمعانی فی تفسیرالقرآن‌العظیم والسَّبع‌المَثانی، از محمود آلوسی بغدادی (متوفی ۱۲۷۰). توجه جدّی مؤلف به مسائل نحوی تا بدانجاست که وی را از مفسّر بودن دور می‌کند. [۲۴۵]
محمد حسین ذهبی، التفسیروالمفسرون، ج۱، ص۳۳۸، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
برخی از ویژگی‌های ادبی این تفسیر، تفصیل در مطالب نحوی، [۲۴۶]
محمود بن عبداللّه آلوسی، روح‌المعانی، ج۱، ص۲۳۲ـ ۲۳۳، بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
[۲۴۷]
محمود بن عبداللّه آلوسی، روح‌المعانی، ج۲، ص۸۷ ـ ۸۸، بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
استشهاد بسیار به اشعار عربی [۲۴۸]
محمود بن عبداللّه آلوسی، روح‌المعانی، ج۱، ص۲۸۲ـ۳۶۱، بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
و پرداختن به مسائل بلاغی است. [۲۴۹]
محمود بن عبداللّه آلوسی، روح‌المعانی، ج۱، ص۱۶۰ـ۱۶۳، بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
۵۲ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه. (۲) محمود بن عبداللّه آلوسی، روح‌المعانی، بیروت: داراحیاءالتراث العربی. (۳) ابراهیم عطوه عوض، من‌الطبری الی سید قطب: دراسات فی مناهج‌التفسیر و مذاهبه، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۰. (۴) ابن انباری، البیان فی غریب اعراب‌القرآن، چاپ طه عبدالحمیدطه، مصر، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش. (۵) ابن‌بابویه، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ ش. (۶) ابن‌جنّی، الخصائص، چاپ محمدعلی نجار، قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷. (۷) ابن‌جنّی، المحتسب فی تبیین وجوه شواذالقراءات والایضاح عنها، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸. (۸) ابن خالویه، اعراب القراءات السبع و عللها، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عثیمین، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۲. (۹) ابن خالویه، اعراب ثلاثین سوره من القرآن‌الکریم، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۱۰) ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون. (۱۱) ابن‌عطیه، تفسیر ابن‌عطیه المحررالوجیز فی تفسیرالکتاب‌العزیز، چاپ رحالی فاروق و دیگران، دوحه ۱۳۹۸/۱۹۷۷. (۱۲) ابن‌قتیبه، تأویل مشکل القرآن، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۹۳/۱۹۷۳. (۱۳) ابن‌قتیبه، تفسیر غریب القرآن، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۵۸. (۱۴) ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت ۱۴۱۲. (۱۵) ابن‌ندیم، الفهرست. (۱۶) ابن هشام، مغنی الَّبیب عن کتب الاعاریب، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره. (۱۷) محمد بن محمد ابوالسعود، تفسیر ابی السعود، المسمی ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم، بیروت: داراحیاءالتراث العربی. (۱۸) ابوحیان غرناطی، تحفه الاریب بما فی القرآن من‌الغریب، چاپ احمد مطلوب و خدیجه حدیثی، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷. (۱۹) ابوحیان غرناطی، تفسیرالبحرالمحیط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲۰) معمر بن مثنی ابوعبیده، مجازالقرآن، چاپ محمد فؤاد سزگین، قاهره ۱۹۸۸. (۲۱) احمد بن محمد ابوعبید هروی، کتاب الغریبین: غریبی القرآن و الحدیث، حیدرآباد دکن ۱۴۰۶ـ۱۴۰۷/ ۱۹۸۵ـ۱۹۸۶. (۲۲) ابوعلی فارسی، الحجه للقُراء السبعه، چاپ بدرالدین قهوجی و بشیر جویجاتی، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۲۳) اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون. (۲۴) عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، مصر ۱۳۸۸/۱۹۶۸، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش. (۲۵) محمد اعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷. (۲۶) عمرو بن بحر جاحظ، کتاب الحیوان، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۵ـ ۱۹۶۹، چاپ افست بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۹. (۲۷) ابوالیقضان عطیه جبوری، دراسات فی التفسیر و رجاله، قاهره ۱۹۷۱. (۲۸) عبد القاهر بن عبدالرحمان جرجانی، دلائل الاعجاز، چاپ محمد رشید رضا، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸. (۲۹) محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالمعرفه. (۳۰) احمد بن محمد حدادی سمرقندی، المدخل لعلم تفسیر کتاب‌اللّه‌تعالی، چاپ صفوان عدنان داوودی، دمشق ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۳۱) اسماعیل بن مصطفی حقی، تفسیر روح‌البیان، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵. (۳۲) محمد بن علی حکیم ترمذی، تحصیل نظائرالقرآن، چاپ حسنی نصرزیدان، قاهره ۱۳۸۹/۱۹۶۹. (۳۳) احمدمحمد حوفی، الزمخشری، مصر: الهیئه المصریه العامه للکتاب. (۳۴) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام. (۳۵) محمد بن علی داوودی، طبقات المفسرین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. (۳۶) محمد حسین ذهبی، التفسیروالمفسرون، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹. (۳۷) حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت. (۳۸) ابراهیم بن سری زجاج، اعراب القرآن، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۳۹) ابراهیم بن سری زجاج، معانی القرآن و اعرابه، چاپ عبدالجلیل عبده شلبی، قاهره ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴. (۴۰) محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم‌القرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۴۱) زید بن علی (ع)، تفسیر غریب القرآن، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم ۱۳۷۶ ش. (۴۲) محمد بن عزیز سجستانی، غریب‌القرآن، المسمی بنزهه القلوب، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۴۳) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۴۴) یوسف بن ابیبکر سکاکی، مفتاح‌العلوم، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷. (۴۵) عمرو بن عثمان سیبویه، کتاب سیبویه، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۵/ ۱۹۶۶، چاپ افست بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۴۶) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم‌القرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۹۶۷، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش. (۴۷) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین و النحاه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴. (۴۸) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، التحبیر فی علم‌التفسیر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۴۹) محمد بن حسین شریف‌رضی، تلخیص البیان فی مجازات‌القرآن، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۵۰) محمد بن علی شوکانی، فتح‌القدیر، بیروت: داراحیاءالتراث العربی. (۵۱) محمد بن عبدالکریم شهرستانی، تفسیرالشهرستانی، المسمی مفاتیح الاسرار و مصابیح‌الابرار، چاپ محمدعلی آذرشب، تهران ۱۳۷۶ ش. (۵۲) صاحب بن عباد، المحیط فی اللغه، چاپ محمدحسن آل یاسین، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۵۳) صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، بیروت ۱۹۹۰. (۵۴) مصطفی صاوی جوینی، مدارس التفسیر القرآنی، اسکندریه ۱۹۹۲. (۵۵) شوقی ضیف، البلاغه: تطور و تاریخ، قاهره ۱۹۶۵. (۵۶) احمد بن مصطفی طاشکوپریزاده، کتاب مفتاح‌السعاده و مصباح السیاده، حیدرآباد دکن ۱۴۰۰/۱۹۸۰. (۵۷) فضل بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع‌الجامع، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۷ ش. (۵۸) فضل بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۵۹) طبری، جامع. (۶۰) عبداللّه بن حسین عکبری، املاء مُامَنّ به‌الرّحمن من وجوه الاعراب والقراءات فی جمیع‌القرآن، چاپ ابراهیم عطوه‌عوض، قاهره ۱۳۸۹، چاپ افست تهران ۱۳۶۱ ش. (۶۱) عبداللّه بن حسین عکبری، التبیان فی اعراب‌القرآن، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۷۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۶۲) علی بن حسین علم‌الهدی، امالی المرتضی: غررالفوائد ودررالقلائد، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست تهران. (۶۳) محمد بن مسعود عیّاشی، التفسیر، قم ۱۴۲۱. (۶۴) محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، قاهره. (۶۵) یحیی بن زیاد فراء، معانی القرآن، چاپ احمد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، مصر ۱۹۵۵. (۶۶) خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب‌العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵. (۶۷) محمد بن یعقوب فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، چاپ محمدعلی نجار، بیروت. (۶۸) محمد بن احمد قرطبی، الجامع‌لاحکام‌القرآن، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش. (۶۹) محمد بن سلیمان کافیجی، کتاب‌التَیسیر فی قواعد علم التفسیر، چاپ اسماعیل جراح اوغلی، آنکارا ۱۹۷۴. (۷۰) عمررضا کحّاله، علوم‌الدین الاسلامی، دمشق ۱۳۹۴/۱۹۷۴. (۷۱) عبدالسلام احمد گنونی، المدرسه القرآنیه فی المغرب من‌الفتح‌الاسلامی الی ابن‌عطیه، رباط ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۷۲) ایگناتس گولدتسیهر، مذاهب التفسیر الاسلامی، ترجمه عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵. (۷۳) ماهر مهدی هلال، فخرالدین‌الرازی بلاغیاً، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷. (۷۴) محمد بن یزید مبرّد، الکامل، چاپ ابراهیم دلجمونی ازهری، قاهره ۱۳۳۹. (۷۵) محمد بن یزید مبرّد، المقتضب، چاپ محمد عبدالخالق عضیمه، بیروت ۱۳۸۲/۱۹۶۳. (۷۶) مکی بن ابی طالب حموش، مشکل اعراب القرآن، چاپ حاتم صالح ضامن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۷۷) منیع عبدالحلیم محمود، مناهج المفسرین، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۰. (۷۸) عبداللّه بن احمد نسفی، تفسیر القرآن الجلیل، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق‌التأویل، بیروت: دارالکتاب العربی. (۷۹) حسن بن محمد نظام الاعرج، تفسیرغرائب القرآن و رغائب الفرقان، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶. ۵۳ - پانویس
۵۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تفسیرادبی»، شماره۵۰۱۱. |